50 χρόνια από την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου

15/2/2009

"Πολίτης"

Μακάριου Δρουσιώτη

Τέτοιες μέρες πριν από πενήντα ακριβώς χρόνια υπογράφηκαν οι συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου για την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας. Με τις συμφωνίες αυτές αποκηρυσσόταν η Ένωση που ήταν ο στόχος του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ και η Κύπρος μετατρεπόταν σε ανεξάρτητο κράτος, συνεταιρικό με την τουρκοκυπριακή μειονότητα.
Η μοίρα της Κύπρου κρίθηκε σε μια μόνο στιγμή, στις 29 Φεβρουαρίου, του δίσεκτου έτους 1956. Τότε, που εντελώς απρόσμενα, κατέρρευσαν οι συνομιλίες του Μακαρίου με τον Βρετανό υπουργό αποικιών Λένοξ Μπόιντ. Ο Μακάριος, ο οποίος ως εθνάρχης ήταν και ο πολιτικός διαχειριστής του κυπριακού ζητήματος, είχε σχεδόν συμφωνήσει με τους Βρετανούς σε μεταβατική λύση αυτοκυβέρνησης, η οποία δεν απέκλειε την ένωση. Όμως, η συμφωνία αυτή δεν ολοκληρώθηκε εξαιτίας της τάσης που είχε ο Μακάριος να μην αποφασίζει και να κρημνοβατεί, διασκεδάζοντας με τους συνομιλητές του.
Ο Μακάριος περιέγραψε την έφεσή του προς την πολιτική κρημνοβασία στην Οριάνα Φαλάτσι, σε μια από τις πιο περιεκτικές συνεντεύξεις που έδωσε ποτέ. Διηγούμενος μια προσωπική του ιστορία, αποτύπωσε με παραστατικό τρόπο τη διαπραγματευτική του στρατηγική:
Ο Μακάριος ήταν δόκιμος μοναχός στη Μονή Κύκκου. Οι δόκιμοι δεν είναι υποχρεωμένοι να έχουν γένια και ο Μακάριος συνήθιζε να ξυρίζεται. Ο ηγούμενος της Μονής, Χρυσόστομος, τον πίεζε να αφήσει γένια και αυτός αρνείτο:
Ηγούμενος: Ή θα με ακούσεις ή να φύγεις.

Μακάριος: Εντάξει, θα φύγω (μάζεψα τα πράγματα μου - ήξερα ακριβώς τι επρόκειτο να συμβεί.)

Ηγούμενος: Μη φύγεις! Μείνε.

Μακάριος: Εντάξει, θα μείνω.

Ηγούμενος: Θα αφήσεις όμως γένια;

Μακάριος: Όχι, δεν θ' αφήσω.

Ηγούμενος: Πρόσεχε, γιατί θα σε χτυπήσω.

Μακάριος: Χτύπα με (άρχισε να με χτυπάει και όση ώρα με χτυπούσε φώναζε)

Ηγούμενος: Θα αφήσεις γένια;

Μακάριος: Όχι!

Ηγούμενος: Θα αφήσεις τώρα;

Μακάριος: Όχι.

Τελικά ο Ηγούμενος κάθισε εξαντλημένος:

Ηγούμενος: Σε παρακαλώ. Άφησέ τα να μεγαλώσουν λίγο. Πολύ λίγο, ίσα - ίσα για να μη φανεί πως υποχώρησα εγώ.

Μακάριος: Όχι!

Ηγούμενος: Πολύ λίγο, ίσα - ίσα για να σε ρωτάει ο κόσμος αν αφήνεις γένια.

Μακάριος: (Χαμογέλασα) Τόσο λίγο;

Ηγούμενος: Ναι. Ούτε εκατοστό περισσότερο.

Μακάριος: Εντάξει.

Ο Μακάριος, όπως είπε στη Φαλάτσι, δεν είχε την παραμικρή πρόθεση να φύγει από το μοναστήρι. "Πάντα μου άρεσε να οδηγώ τον εαυτό μου ώς την άκρη του γκρεμού, και τότε να σταματάω έγκαιρα, ώστε να μην πέσω", είπε. "Οι άλλοι, φυσικά, πιστεύουν ότι είμαι έτοιμος να πέσω, να αυτοκτονήσω. Αντίθετα, εγώ συνεχίζω πολύ ήρεμα, ξέροντας πότε να πατήσω φρένο".

Συνομιλίες με τον Χάρτινγκ

Ακριβώς αυτό το παιχνίδι που έπαιξε με τον Ηγούμενο Κύκκου, ο Μακάριος προσπάθησε να το παίξει και με τον υπουργό Αποικιών μιας αυτοκρατορίας. Όμως, σε αντίθεση με τον Ηγούμενο που υπέκυψε, ο Λένοξ Μπόιντ τον "έδιωξε" από το μοναστήρι.
Ο Μακάριος ξεκίνησε συνομιλίες με τον Άγγλο κυβερνήτη Σερ Τζον Χάρτινγκ τον Οκτώβριο του 1955 για μεταβατική λύση αυτοκυβέρνησης της Κύπρου. Ο αγώνας της ΕΟΚΑ για ένωση με την Ελλάδα ήταν στα εντελώς αρχικά του στάδια. Η Βρετανική Αυτοκρατορία που κλυδωνιζόταν, επιδίωξε να κλείσει το μέτωπο της Κύπρου, προσφέροντας ευρεία αυτονομία στους Κυπρίους με δημοκρατικό σύνταγμα, χωρίς να αποκλείεται και η αυτοδιάθεση στο απροσδιόριστο μέλλον. Οι Βρετανοί ήθελαν να διατηρήσουν μόνο την ευθύνη της άμυνας και της εξωτερικής πολιτικής, καθώς και την εσωτερική ασφάλεια, μέχρι την εξομάλυνση της κατάστασης.
Οι συνομιλίες του Μακαρίου με τον Χάρτινγκ κατέληξαν σε ένα σχέδιο δήλωσης που θα έκανε η κυβέρνηση στη Βουλή των Κοινοτήτων και θα περιέγραφε τις γενικές αρχές του νέου καθεστώτος της Κύπρου. Ο Μακάριος ήταν θετικός. Συνάντησε στο βουνό τον στρατιωτικό αρχηγό της ΕΟΚΑ Γ. Γρίβα και τον ενημέρωσε. Ο Γρίβας ανακοίνωσε στους αντάρτες που ήταν μαζί του πως ο αγώνας τους τελείωνε. Έβγαλαν όλοι μαζί και μια αναμνηστική φωτογραφία. Είναι η γνωστή φωτογραφία του Γρίβα στο βουνό, περιβαλλόμενου από τους άντρες του.

Υποδοχή με εκρήξεις

Ο υπουργός Αποικιών της Βρετανίας, Λένοξ Μπόιντ, έφτασε στην Κύπρο στις 29 Φεβρουαρίου 1956 για να συναντήσει τον Μακάριο και να εξασφαλίσει την τελική συγκατάθεσή του. Ο Μακάριος δεν είχε καμιά πρόθεση να διακόψει τις συνομιλίες και να απορρίψει την πρόταση. Όμως, πριν πει το ναι, επεδίωξε να παίξει με το συνομιλητή του.
Ο Μακάριος υποδέχτηκε τον Λένοξ Μπόιντ με μια δυσάρεστη έκπληξη. Παρά την εκεχειρία που τηρούσε η ΕΟΚΑ λόγω των συνομιλιών, λίγο πριν αρχίσει η συνάντηση, η Λευκωσία συγκλονίστηκε από τις εκρήξεις 19 βομβών. Ο Μακάριος επιρρίπτει την ευθύνη για τις εκρήξεις στον Γρίβα, ενώ ο Γρίβας αποδίδει την πρωτοβουλία στον Μακάριο, ο οποίος ήθελε, πριν το συμβιβασμό, να στείλει "ηχηρό μήνυμα" στον Λένοξ - Μπόιντ, προφανώς για να πάρει κάτι παραπάνω.
Ούτως η άλλως η πρωτοβουλία για τις εκρήξεις θα ήταν δευτερευούσης σημασίας, αν ο Μακάριος αποδεχόταν το περιεχόμενο της δήλωσης. Όμως, στη συνάντηση, αντιμετωπίζοντας τον Υπουργό Αποικιών της Βρετανίας, όπως τον Ηγούμενο Χρυσόστομο, ο Μακάριος άρχισε να παίζει το παιχνίδι της παρελκυστικής τακτικής. Ο Μπόιντ, ενοχλημένος και από τις εκρήξεις, διέκοψε εκνευρισμένος τη συνάντηση λέγοντάς του: "Eίθε ο Θεός να σώσει το Λαό σου". Ο Μακάριος ξαφνιάστηκε. Προσπάθησε να τον συγκρατήσει, όμως έκανε ήδη το βήμα παραπάνω προς τον γκρεμό. Αυτά τα πέντε δευτερόλεπτα, όσο κράτησε η εκδικητική δήλωση του Λένοξ Μπόιντ, έκριναν το μέλλον της Κύπρου. Οι συνέπειες αυτής της απόφασης ταλανίζουν ακόμη το νησί.Στην εξορίαΟι Βρετανοί τον εξόρισαν στις Σεϊχέλες, πήραν καταπιεστικά μέτρα κατά της κοινωνίας και προσπάθησαν να καταστείλουν με δυναμικά μέσα την ΕΟΚΑ, σε συμμαχία με τους Τουρκοκύπριους. Ο αγώνας που ξεκίνησε για την Ένωση εξελίχθηκε σε διακοινοτική σύγκρουση. Σε δύο χρόνια δημιουργήθηκαν τέτοιες συνθήκες, που η διχοτόμηση της Κύπρου ήταν πια ζήτημα χρόνου.
Το 1957 ο Μακάριος έδωσε σημεία συμβιβασμού και οι Άγγλοι τον άφησαν ελεύθερο από τις Σεϊχέλες, αλλά του απαγόρευσαν να γυρίσει στην Κύπρο. Εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και σύμφωνα με τον τότε συνεργάτη του Nίκο Kρανιδιώτη, η άποψη του ήταν πως ο αγώνας της ΕΟΚΑ έπρεπε να τερματιστεί. Στην πρώτη συνάντηση που είχε μαζί του, του είχε πει ότι ο λαός κουράστηκε και ότι θα έπρεπε να γίνει αποδεχτή μια λογική περίοδος αυτοκυβέρνησης. "Θα γράψω στον Γρίβα. Πιστεύω ότι ο αγώνας έχει ήδη αποδώσει το μάξιμουμ. Aπό 'δω και πέρα δεν προσθέτει. Mάλλον αφαιρεί. Eάν και ο ίδιος συμφωνεί, θα πρέπει να σταματήσουμε, και να αρχίσουμε διαπραγματεύσεις από το σημείο που διακόπηκαν πριν από την εξορία μου".
Όμως τα δεδομένα είχαν ήδη αλλάξει. Όταν ο Λένοξ Μπόιντ επισκέφθηκε τη Λευκωσία, οι συνομιλίες ήταν μεταξύ Βρετανών και Ελληνοκυπρίων. Τώρα, οι Τουρκοκύπριοι ήταν μέρος του προβλήματος.Προς τη ΖυρίχηΎστερα από παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας, με την ενθάρρυνση των ΗΠΑ που είχαν επικρατήσει σαν η κυρίαρχη δύναμη στην περιοχή της Μεσογείου, ο Μακάριος αποδέχθηκε, χωρίς σοβαρούς δισταγμούς, τις συμφωνίες της Ζυρίχης για τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους, συνεταιρικού με τους Τουρκοκύπριους. Οι συμφωνίες μονογραφήθηκαν στις 11 Φεβρουαρίου 1959 στη Ζυρίχη από τους πρωθυπουργούς της Ελλάδας και της Τουρκίας, Καραμανλή και Μεντερές.
Δηλαδή, ύστερα από τρία χρόνια σκοτωμών και διχασμών μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, αριστερών και δεξιών, έγινε αποδεχτή μια λύση κατά πολύ χειρότερη από εκείνην που απορρίφθηκε το 1956. Σήμερα, γίνεται ευρέως παραδεχτό πως η πρόταση Χάρτινγκ ήταν μια πραγματικά χαμένη ευκαιρία, που θα μπορούσε να οδηγήσει στην αδέσμευτη ανεξαρτησία ή ακόμη και στην Ένωση.
Η υπογραφή των συμφωνιών θα γινόταν στο Λονδίνο στις 17 Φεβρουαρίου από τους υπουργούς Eξωτερικών της Βρετανίας, της Eλλάδας και της Tουρκίας, καθώς και από τους δυο Κύπριους ηγέτες Mακάριο και Kουτσιούκ.

Ο Μακάριος κάλεσε στο Λονδίνο 35 πρόκριτους, προκειμένου να διαβουλευτεί μαζί τους. Στις 16 Φεβρουαρίου έγινε στο ξενοδοχείο "Παρκ Λέιν" του Λονδίνου η πρώτη σύσκεψη των προκρίτων με τον Mακάριο. Aπό τα 27 άτομα που είχαν μιλήσει, οι 25 τάχθηκαν υπέρ της απόρριψης των Συμφωνιών.
Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε πανικό στην ελληνική αντιπροσωπεία που πήγε στο Λονδίνο για να υπογράψει. Aπό τη στιγμή εκείνη, γράφει ο διπλωμάτης Άγγελος Bλάχος, "άρχιζε μια πενθήμερη παραζάλη, ένα είδος εφιαλτικό γαϊτανάκι με κοντάρι του τον Mακάριο και γύρω του εμάς όλους, ο καθένας με την κορδέλα του, να πλέκομε, ενώ εκείνος ξέπλεκε".

Παρέμβαση Καραμανλή

Oι διαβουλεύσεις συνεχίστηκαν την επόμενη μέρα το πρωί, με τον Mακάριο να επιμένει ότι δεν μπορούσε να υπογράψει και να απειλεί ότι δεν θα πήγαινε στη διάσκεψη. O Kαραμανλής, ο οποίος ήταν άρρωστος στην Aθήνα, όταν ενημερώθηκε για τις ενστάσεις του Mακαρίου, αποφάσισε να επισκεφθεί αμέσως το Λονδίνο. Aπό το αεροδρόμιο μετέβη στην ελληνική πρεσβεία και δέχτηκε τον Μακάριο και αντιπροσωπεία από τους 35 προκρίτους. Στην Πρεσβεία, γράφει ο Bλάχος, αφού ο Kαραμανλής ανάγκασε τον Aρχιεπίσκοπο ν' αναγνωρίσει, μπροστά σε όλους, ότι "στην Aθήνα είχε δεχθεί τις συμφωνίες της Zυρίχης", δήλωσε ότι η Eλληνική Kυβέρνηση θα υπέγραφε τις συμφωνίες και θα έθετε τέρμα στην κυπριακή της πολιτική.
Ο Μακάριος παρέμεινε ανένδοτος και ζητούσε να επαναδιαπραγματευτεί τις συμφωνίες, λέγοντας πως προτιμούσε τη διχοτόμηση παρά να υπογράψει τέτοια λύση. Στις 18 Φεβρουαρίου συνήλθε η διάσκεψη και ο υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας Σέλουιν Λόιντ ρώτησε τον Mακάριο εάν ήταν έτοιμος να υπογράψει. "Eάν είναι τώρα, είναι όχι", απάντησε.
H συνεδρίαση διακόπηκε, όλο το βράδυ η ελληνική αντιπροσωπεία έπεισε τους 27 από τους 35 πρόκριτους να αναθεωρήσουν την αρχική τους γνώμη και συνέστησαν στον Mακάριο να υπογράψει. Το πρωί της 19ης Φεβρουαρίου 1959, ο Mακάριος διεμήνυσε στον Σέλουιν Λόιντ ότι θα υπέγραφε τις Συμφωνίες. H τελετή της υπογραφής έγινε το απόγευμα στο Λάνκαστερ Xάους και ο Μακάριος υπέγραψε, χωρίς καμιά ένσταση.Νενικήκαμεν, αλλά...Το βράδυ της 19ης Φεβρουαρίου ο Καραμανλής έδωσε δεξίωση στο ξενοδοχείο Κλάριτζες. Όταν έφθασε ο Μακάριος, ο Καραμανλής ήταν τριγυρισμένος από μια ομάδα, μεταξύ των οποίων ο Ε. Αβέρωφ, ο Γ. Σεφέρης, ο Α. Βλάχος και ο Δ. Μπίτσιος. "Ανοίξαμε για να υποδεχτεί ο πρωθυπουργός τον Αρχιεπίσκοπο", διηγείται ο Αβέρωφ, και πριν από κάθε φιλοφρόνηση, χαμογελώντας, ο Μακάριος είπε ζωηρά στον Καραμανλή:
- Κύριε Πρόεδρε, φανταστήκατε ποτέ ότι δεν θα υπέγραφα;

- Τότε γιατί μας τα κάνατε όλα αυτά; Ρώτησε ο Καραμανλής.

- Είχα τους λόγους μου, απάντησε ο Μακάριος, χαμογελώντας ευχαριστημένος.

Ο Καραμανλής δεν το συγχώρησε ποτέ αυτό στον Μακάριο. "Συμφωνήσαμε μαζί τη Ζυρίχη, αλλά εκείνος βγήκε από το Λάγκαστερ Χάους εθνάρχης κι εγώ μειοδότης", έλεγε.

Ο Μακάριος επέστρεψε στην Κύπρο σαν απελευθερωτής και εκφώνησε έναν πανηγυρικό λόγο: "Νυξ αιώνων παραχωρεί ήδη την θέσιν της εις το γλυκύ φως της ημέρας και αθάνατον, από τα βάθη της μακρυνής ιστορίας, αναδύεται το πνεύμα των προγόνων μας, διά να μεταφέρει παντού το μέγα μήνυμα "Νενικήκαμεν". Η Κύπρος είναι σήμερον ελευθέρα. Πανηγυρίσατε αδελφοί"!

Στην πραγματικότητα ο Μακάριος δεν πίστεψε ποτέ στη λύση της Ζυρίχης."...Είμαι ο υπογράψας τας συμφωνίας αυτάς εκ μέρους των Ελλήνων της Κύπρου. (...) Ουδέ επί στιγμήν όμως επίστευσα ότι αι Συμφωνίαι θα αποτελούσαν μόνιμο καθεστώς", έγραφε αργότερα στον Γ. Παπανδρέου. Αντιμετώπισε τις συμφωνίες σαν ένα σταθμό για την αυτοδιάθεση, όμως τη διαδρομή του προς την ολοκλήρωση του στόχου του την έκανε περπατώντας στην άκρη του γκρεμού. Σε όλη αυτή τη διαδρομή πολλοί τον θαύμασαν και τον εξύμνησαν για το θάρρος, την επιμονή και το ασυμβίβαστο του. Όμως, την ώρα της πτώσης δεν βρέθηκε κανένας να του δώσει το χέρι για να κρατηθεί.