«Συμπολίτες/ Συμπολίτισσες!...»

25/1/2009

" Η Καθημερινή" (έκδοση Κύπρου)

Της Κωνσταντίνας Ζάνου

“My fellow citizens!...” (Συμπολίτες/συμπολίτισσες!...): με αυτή την προσφώνηση ξεκίνησε η πρώτη ομιλία του Barack Obama ως Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, ενώ ο τηλεοπτικός φακός εστίαζε στα συγκινημένα πρόσωπα των εκατομμυρίων Αμερικανών που τον παρακολουθούσαν – πρόσωπα που αν έβλεπε κανείς ξεχωριστά καμία σχέση δεν θα έλεγε πως έχουν μεταξύ τους. Πράγματι, οι τόσο ανομοιογενείς φυλετικά, εθνοτικά, πολιτισμικά και θρησκευτικά Αμερικανοί πολίτες ενώνονται μόνο από ένα πράγμα: το Αμερικανικό σύνταγμα. Αυτό που τους καθιστά ενιαίο σύνολο είναι αποκλειστικά η ιδιότητα τους ως πολίτες του Αμερικανικού κράτους, ως συμμέτοχοι των δημοκρατικών αξιών που πηγάζουν από το σύνταγμά τους. Με άλλα λόγια, αποτελούν, πέρα και πάνω απ’ όλα, μια κοινωνία των πολιτών.
Ας δούμε τώρα τι γίνεται στα καθ’ ημάς. Η επικρατέστερη προσφώνηση προς τους Κύπριους πολίτες από τον εκάστοτε Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας είναι η εξής: «Ελληνικέ Κυπριακέ Λαέ!...» (ας θυμηθούμε λίγο τον Μακάριο) ή «Αξιότιμε Κυπριακέ Λαέ!...» (από μεταγενέστερους Προέδρους). Αυτή η τελευταία συνοδεύεται συνήθως και από μια αναφορά στους «Τουρκοκύπριους συμπατριώτες μας», που προστίθεται κάπου στο τέλος της ομιλίας ή, μόνο πολύ προσφάτως, από τον νυν Πρόεδρο, αμέσως μετά την αρχική προσφώνηση. Όπως και να ‘χει, οι Τουρκοκύπριοι έπονται πάντα του «Κυπριακού λαού», που νοείται έτσι ως «Ελληνοκυπριακός». Και φυσικά ποτέ δεν έχουμε αναφορά στην έννοια του πολίτη πέραν πάσης εθνικο-θρησκευτικής ιδιότητας.
Οι παρατηρήσεις επί των προσφωνήσεων δεν γίνονται απλώς χάριν ευφυολογίας. Σκοπός μου είναι, αντίθετα, να προβληματίσω τον αναγνώστη γύρω από ένα πολύ σημαντικό θέμα: αυτό της πολιτικής κουλτούρας. Η αντιδιαστολή ανάμεσα στις προσφωνήσεις των εκάστοτε Αμερικανών και Κυπρίων Προέδρων είναι δηλωτική μιας εκ διαμέτρου αντίθετης κατανόησης του κράτους, του έθνους και της πολιτικής.
Όπως πολύ καλά αναλύεται από τον πολιτικό επιστήμονα Νιαζί Κιζιλγιουρέκ στο βιβλίο του «Κύπρος: το Αδιέξοδο των Εθνικισμών» (Αθήνα 1999), οι ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν στη δημιουργία της Κυπριακής Δημοκρατίας, και πιο συγκεκριμένα η πρόσληψη της γέννησης του Κυπριακού κράτους ως αναγκαστικού συμβιβασμού ανάμεσα σε δύο ανεκπλήρωτα εθνικά-ενωτικά κινήματα, έφεραν σε θέση αντιπαράθεσης την εθνική και την πολιτική ταυτότητα των Κυπρίων. Για πολλά χρόνια, όσο το όραμα της Ένωσης ήταν ακόμα έκδηλα ζωντανό, η Ελληνοκυπριακή και αργότερα η Τουρκοκυπριακή πολιτικο-διανοητική ελίτ πολεμούσε η καθεμιά ξεχωριστά το κράτος εν ονόματι του έθνους. Αλλά και αργότερα, όταν είχε πια – επιφανειακά τουλάχιστον – πεθάνει κάθε προσδοκία Ένωσης, οι Κύπριοι δεν έπαψαν να αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε πρόταση πολιτικής λύσης και κρατικής συγκρότησης με καχυποψία, ως μια ενδεχόμενη λύση ηττημένων προσδοκιών.
Η ανισόρροπη σχέση που δημιουργήθηκε ανάμεσα σε εθνική καταγωγή και πολιτειακή υπόσταση εμπόδισε την ανάπτυξη μιας πολιτικής νοοτροπίας που να αντιμετωπίζει τους Κύπριους ως μια κοινωνία των πολιτών. Ενώ υποτιμήθηκε η ατομική ιδιότητα του Κύπριου ως πολίτη, υπερτιμήθηκε η συλλογική του ιδιότητα ως μέλους μιας από τις απαρτίζουσες το κράτος εθνο-θρησκευτικές κοινότητες. Με λίγα λόγια, στην Κύπρο δεν νοείται πολιτική-πολιτειακή ταυτότητα που να μην περνάει δια μέσου της εθνικής-θρησκευτικής. Στο πλαίσιο μιας νοοτροπίας όπου θρησκεία, γλώσσα, εθνική καταγωγή και κρατική υπόσταση θεωρούνται αναπόσπαστο και οργανικό σύνολο, έθνος και κράτος ταυτίζονται απολύτως, εξοβελίζοντας οποιαδήποτε έννοια της ιδιότητας του πολίτη ως ενοποιητικού στοιχείου.
Είναι καιρός νομίζω να τακτοποιήσουμε την ανισόρροπη αυτή σχέση. Να συνειδητοποιήσουμε πως η ταύτισή μας με ένα σύνολο που καθορίζεται ως τέτοιο μόνο από το σύνταγμά του και την ιδιότητα του πολίτη που απορρέει από αυτό, δεν απειλεί διόλου την επιβίωση των εθνοτικών και άλλων πολιτισμικών μας χαρακτηριστικών. Να προχωρήσουμε χωρίς φόβους και καχυποψίες στην οικοδόμηση ενός κράτους που θα βασίζεται, όχι στην έννοια του έθνους, αλλά του πολίτη και της κοινωνίας των πολιτών.
i Η κ. Κωνσταντίνα Ζάνου είναι διδάκτωρ ιστορίας του Πανεπιστημίου της Πίζας και του Ευρωπαϊκού Διδακτορικού Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης και της Μεσογείου.